Emgann - móvauncz soczialiss de delivrauncz naczionall - tarvalh asórfein qe la Bertaèyn ‘r’troet s’n eindepandancz politiq e asurfein qe seij pormóvae lez dreits socziau e couteürau dou poebl berton. Bén seürr faut q'ela seij au poebl berton de deczidaer.

 

 

 

Pórqei la Bertaèyn déhahudaéy ?

Long lez anaéy, j’avon montrae au lairj qe nostr estórr est permyaer li a noz conpaériór bertons qi sont a lutae dan lóz anterpreinzz pór qe n-i ae de l’óvraéj assae pór tertót e pór qe chasq seij paeyae a son contan. Est li, etót, a yoez qi sont a huchae pór unn economiy de nostr paeyi qi seij epletauntt e qi pórfitt a tertót dan le resspeit de nostr heriy naturall, est li a yoez qi son a s’n’an chevi o la defancz de noz laungg e de nostr couteürr, est li a yoez qi sont faezaunt tót l’jórn pór le dreit a chasq a vesqi de faéczon dan lór peiryae d’jaùn, an Bertaèyn. J’avon tenaunt amontrae qei qi taet noz opozór : l’Estat fraunczeiz çantraijór e niaunczór dez Poebl e la Chaevaunczeriy e sa parantèll espleitauntóérr d’otót.

Pasmein, san metr nostr « blaunc e neir » a la qutt, j’avons poént jamaen taet dou mondd qi prèschaen qi sófi de chaunjae de banyaerr pór qe le mondd de Bertaèyn seij au libr anfein. E si q’il est vra qe je som pór la Bertaèyn dehahudaéy, j’avon poént jamaen contae au mondd qe n-i avae, an Bertaéyn, a s’antr-devizae qe rapor a l’afaerr-là, terjó.

 

L’idaéy de Bertaèyn déhahudaéy est jucz

Si qe l’an est d’assant d’o le faet qe la Bertaèyn est un poebl e unn naèzon, est don jucz qe je luton pór q’ol poev vesqi a son bada de mesm qe hardi d’aùtr poebl dou mondd qi ont seü gardae a yoez lór eindepandancz long lór istoérr ó q’il l’avaent zeü de lór propr, espraé unn lutt de delivrauncz naèzonall. Terjó est ti, nan dei poént yèstr esnaétae dez dreits qe n’on l’z aùtr a caùzz qe je som bertons siqenon est unn maenyaerr de dirr qe je som poént bertons maen, j’sae bén, fraunczeiz qi sont a vesqi dan unn endreit jeografiq qi s’ahuch Bertaèyn. An pu q’la, est ti b’zein de ravenae qe j’avon desja c’neü l’Eindepandancz, yèll-li qi nóz fut robaéy espraé qe j’avon taet beizae mirlitaeramant ? Lez syecl chaunjeron pa ren an tót a cestt veritaéy istoriqq, terjó !

 

Est poént córr le geró qe de sonjae dan la Bertaèyn déhahudaéy

Rapor èz parlauncz d’eslij, il est poént jamaen aergae o auqun qe la Bertaèyn a tótz l’z’avataij d’un paeyi qi est dan le qei d’yèstr a son geriaù bólhi. Nostr paeyi est, tót cóm, bén pu qe le « garni » a la Frauncz. Il est aùsi egolalhae cóm lez Paeyi-bas, la Beljiq, le Danemarq, Israël, etc… S’n anplatz jeografiq dan le bót de l’Uropp est yunn dez melhórr. Son tan, sez graéys, s’n agricouteürr, son l’z ameinz e lez frutz a un Poebl, qe tertót est a dirr q’il est vioch, esbeluczae e « anraèczae » (q’aèm poént gèrr lez ciuns qi s’decoenaècz, terjó !)
Est poént gèrr aveir d’aùbich qe de preschae qe la Bertaèyn poet poént s’n’an chevi san la Francz, an esfaé, est pitiaéy de preschae côm ela san poént jamaen amanbrae pu fort q’ela. Maen, an qóuqe maenyaerr, est devinyonae a desmanbrae l’apartenancz fórnicz d’astórr qi nóz faet creirr qe je som poént çantrae dan un Estat çantraijór, an pu q’ela, sti-là nóz robit le ceincyaèm de nostr teroèrr (leirr-atlantiq) e, a la parfein, de trantt dou çant de nostr poeczauncz economiq ! N-i a poént de falyit « perblaém berton ». N-i a qe la frauncz qi faet bén de l’ambaratz an Bertaèyn !

 

La Bertaèyn dehahudaéy est posubl.

Alórr qe d’aùtr’fei, le mondd taet a se gaùsae èz ciuns qi contaen de la Bertaèyn dehahudaéy, l’Istoérr a poént jamaen taet aùsi prestt a debobae le mondd cóm astórr. An esfaé, saun poént caùzae de l’eindepandancz aljerienn de l’anaéy 1962, conben qe n-i a zeü de paeyiz e de poebl a l’aveir zeü danpé la daraenn gèrr e coben qi n’on maézoe un asseiatz a l’ONU d’otót ? Pu perchaen o nóz-aùtr, an Uropp, le qenanmèll èz daraenn anaéys on bén montrae qe n-i a poént jamaen ren de parduraunt a veü lez graunds anpirr qi pilfaùdaen lez dreits èz aùtr poebl, n-i a corr qóuqe tan d’ela, e qi s’son bén evachae maézoe, par le faét. De l’Ukraenn diqa la Letoniy, la Slovaqiy ó la Sloveniy, unn cóaéy de « petitt » naèzons, long lez daraenn anaéys ó lez daraenn meis sóvauntt fei alórr qe n-i avae pa gèrr de mondd a yi sonjae, se n’an son chevi a se déhahudae o lór propr e d’yèstr maézoe d’la conaéssauncz o tertót cóm dez poebl qi menan lór draù a lór bada. Cestt rechómancz istoriqq qi retirr bén dan un aùtr bót de syecl, le XIXaem, vaet béntost s’arivae diqa dez poebl bén pu deborr corr o nóz-aùtr. Lez Basqq qi sont a s’aliae par dizaenn de mil, darèrr dez ribaudiaù, an huchan pór córr lór bon borr cóm ça lór haett, lez Ecosaez qi vyoelaen yèstr a lór geriaù bólhi an Uropp, lez Catalanz qi afirmaen qi son a qetilhae drebót l’Eindepandancz, lez Corss qi l’ont maézoe au reinj de córr lór bon borr, san óbli lez Flamandz qi von béntost s’detoczae dou faet qu’il ont taet Belj !

A la parfein, lez bertons d’astórr deivan ti poént s’n’an chevi d’o cestt l’arivatz istoriqq ?

 

La Bertaéyn doe yèstr dehahudaéy !

An qóuqe maenyaerr, si an placz qe d’yèstr unn « rejion d’o catr departamants » e un super perfèt d’otót je d’vyenron un paeyi dehahudae e son propr góvernamant otót votae par le mondd desdd Bertaèyn, ‘la sófira poént a chanjae an un virr-maen l’z afaèrr socziall, economiq e couteürall de nostr paeyi, ni le tót l’jórn èz Bertons. Est poént posubl de cojae le bót dou maunq d’óvraéj de l’einseürauncz rapor a l’anplei e d’z einjusticz socziall ó la rechómancz de l’economiy e de la couteürr. J’sae bén. De qa qe n-i a, il s’rae pu fort espleitaunt de s’n’an chevi caéz nóz o tót le qei a faerr putost qe d’esspeirae qe Pariz vórae bén s’eint’ressae dan nóz. La raézon permyaerr est qe j’avon poént le mesm draù a menae e qe la frauncz, yèll, aèm tót cóm bén qe l’aèv córr dan son praé ! Lez jioenn qi s’holaund, lez p’titz soudd, le tót-tórism, nostr agricouteürr e nostr peisch qi son despóchae net, veila bén d’z ahoers qi ne sont poént unn maùfaé. ‘Faùt bén aveir dan l’idaéy q’est dez choéz politiq qi son la caùzz dou qei-là e yoez-ci aédan bén a l’Estat fraunczeiz e èz graundd anterpreinzz.

D’o l’eindepandancz je póron defandr de nostr propr o qa qi est melhór pór nostr poebl dan lez consorteriy uropéenn e einternaczonall an placz qe de balhae l’afaèrr-là a dez ministr d’unn frauncz qi aèm bén qe l’iaù córr dan son praé, permyaer. Rapor a l’agricouteürr e a la peisch, nan vei bén comant qe le qei qi faet nostr fricotz economiq est despochae net o la frauncz pór l’einteraéy uropeen a Bruxelles e anlhór, alórr que lez ciuns q’il on dou mondd (dan la consorteriy uropeenn parèm) pór lez defandr poev pu fort s’n’an chevi a caùzz q’il on, yoez, dez rejim especiau ó diferaunt d’z aùtr.

Le qei qi est vra rapor a l’economiy est vra tót paraylh rapor a la lutt contr le maunq d’óvraéj e la povertaé, l’armaij a noz graéys e a nostr heriy naturall, l’z afaérr rapor èz parlamantz e a la couteürr. Yèstr a nostr geriaù bólhi nóz ara anpozae d’alae pinyae pór aveir unn esstatut de laungg oficziall ó pór la sinyeürr d’unn chartt uropeenn, parèm !

 

La Bertaèyn dehahudaéy de qa q’ol est poént.

L’eindepandancz est poént le faet d’yèstr meinz an toetauncz par un aùtr paeyi (autonomiy). L’idaéy « d’Autonomiy », qi a pa pu son vra sans d’orinn maézoe, est bén le faet d’aveir un poebl qi est aczipae o un Estat, qi yi otreit qóuqe falyitz dreitz ansmell lu maen, a tan là, an yi destolan le qei le pu consecaunt: la libertaéy. Est abegaùdae l’z aùtr qe de mestr le mondd a creir dan l’autonomiy de la Bertaèyn ‘caùzz, qe long l’Istóérr, la Frauncz est poént unn sóétt de poebl qi avaen chóézi au libr a s’aliae cóm dan unn federaèzon, maen putost un estat orinae de la reialetaé niaunczór dez poebl-là. L’autonomiy est bén sóvant ren q’un repuy qi chaèt a bas cóm un frutz maür caunt q’un poebl est a qeqilhae drebót s’n eindepandancz. Mesm si q’ol s’rae unn bónn arivatz pór nóz aùtr, l’afaèrr-là póra poént durae beróaé… póra poént yèstr de qei qe je vólon a but, terjó.

L’eindepandancz est poént de vesqi tót soe. La Bertaèyn, paeyi de mérr, est bén óvertt asae su l’z’aùtr pór poént jamaen yèstr dan l’idaéy a s’acrotichonae. Sa benalauncz d’aùtr-fei e son « portamant » d’astórr (qi est poént paraylh partót, maen), est rapor a sez hardei d’o l’z’aùtr paeyiz. D’o l’Eindependancz je póron pu fort qoerr au mesm fórn d’o lez poebl de la galèrnn e dou bas an placz qe d’aveir, cóm astórr, dez lieürr economiq cazimant soelamant tórnae par deverr la Frauncz e, an pu q’ela, tenaunt cojae o Pariz.

 

La Bertaèyn dehahudaéy dan l’Uropp èz Poebl.

L’eindepandancz balhera a la Bertaèyn e a nostr poebl unn idantitaéy politiq e jeüridiq qi s’ra de la c’noeczauncz par l’z aùtr paeyiz e, permyaer, par la consorteriy uropeenn. L’Uropp qe je vólon est poént la ciunn a la voteriy su la parchaéy de Maastricht qi n’nóz avae poént taet demaundae cóm a un vra poebl, rapor èz danóé o èz irlandae (le haùt dessant), maen cóm citeiaen a un estat qe je debóton net. L’Uropp póra yèstr bravv pór la Bertaèyn qe si qe je som de la c’naéssauncz o yèll cóm poebl qi est au libr a deczidae a se consortae, a canbèrae e a hardae ó poént o l’z aùtr poebl.

 

La Bertaèyn dehahudaéy d’o le poebl berton.

L’eindepandancz poet poént yèstr baniy o dou mondd qi s’araen antr-banni menór a lór poebl san l’asant dou ciun-là. Ol est, a la contraerr, l’abóteriy d’unn desbégaùderiy ploenn e foncz anmesll tertót noz conpaériór. Ol est poént un finisamant maen un but politiq rapor a unn idaéy de delivrauncz de chasq jantz e de tertót. Ol póra poént yèstr détalhae dreitt avaunt qe la Bertaèyn seij au libr a caùzz q’est poént a unn baundd a deczidae an placz d’un poebl. Est tót cóm bén l’afaérr d’unn consorteriy politiq de faèrr lez parlauncz q’o sonj yèstr lez pu justt asórfein qe chasq seij capabl de chóézi au libr, maen.

Y.G.

emgann@iquebec.com

EMGANN - Móvauncz de la Gaùch Eindepandantiss